Πώς η πολιτική της ΕΕ διαμορφώνει το μέλλον του ηλεκτρονικού τσιγάρου και της διακοπής του καπνίσματος
Εισαγωγή: Ένας ήπειρος, δύο φιλοσοφίες
Στο Βρυξέλλες, το Βερολίνο, το Παρίσι και τη Βαρσοβία λαμβάνονται αποφάσεις για το μέλλον εκατομμυρίων καπνιστών. Το ηλεκτρονικό τσιγάρο έχει επαναστατήσει την αγορά καπνού τα τελευταία δέκα χρόνια και έχει προκαλέσει μια συζήτηση που είναι τόσο έντονη όσο λίγες άλλες στον τομέα της υγείας. Ενώ η τεχνολογία συχνά αποτελεί μια σαφή εναλλακτική λύση στο κάπνισμα, ο πολιτικός αντίκτυπος στην Ευρώπη είναι διχασμένος.
Από τη μία πλευρά βρίσκονται χώρες και επιστήμονες που βλέπουν το ηλεκτρονικό τσιγάρο ως την μεγαλύτερη ευκαιρία Μείωση βλαβών (Harm Reduction) δεκαετίες βλέπουν. Θεωρούν το άτμισμα ως πρακτική διέξοδο από την επιδημία του καπνίσματος. Από την άλλη πλευρά, κριτικοί και ορισμένες κυβερνήσεις προειδοποιούν για πιθανά μακροπρόθεσμα ρίσκα και έναν πιθανό «φαινόμενο διαφυγής» για τους νέους.
Αυτό το άρθρο προσφέρει μια βαθιά, τεκμηριωμένη ματιά στον τρέχοντα κανονιστικό «πολυδιάστατο ιστό» της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αναλύουμε γιατί ένας καπνιστής σε μια χώρα λαμβάνει κρατική υποστήριξη για την αλλαγή, ενώ σε γειτονική χώρα αντιμετωπίζει απαγορεύσεις αρωμάτων. Πόσο ασφαλή είναι τα ηλεκτρονικά τσιγάρα στην ΕΕ; Τι λένε τα δεδομένα για την διακοπή του καπνίσματος; Και προς ποια κατεύθυνση κινείται η ευρωπαϊκή πολιτική υγείας τα επόμενα χρόνια;
1. Η επιστημονική συναίνεση: Τα ηλεκτρονικά τσιγάρα ως εργαλείο διακοπής του καπνίσματος
Για να κατανοήσουμε τη πολιτική συζήτηση, είναι απαραίτητη μια ματιά στη επιστημονική βάση. Το ερώτημα αν τα ηλεκτρονικά τσιγάρα αποτελούν αποτελεσματικό μέσο διακοπής του καπνίσματος, ερευνάται εντατικά στη μελέτη.
Αποδείξεις από το «χρυσό πρότυπο» (Κριτικές Cochrane)
Η συζήτηση συχνά διεξάγεται με συναισθηματικό τρόπο στα μέσα ενημέρωσης, αλλά τα κλινικά δεδομένα μιλούν πιο ξεκάθαρα. Η ανεξάρτητη Cochrane Συνεργασία, που θεωρείται παγκοσμίως η κορυφαία αρχή για την τεκμηριωμένη ιατρική, δημοσιεύει τακτικά ανασκοπήσεις σχετικά με το θέμα. Στις πιο πρόσφατες αναλύσεις, οι ερευνητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι υπάρχει «υψηλή τεκμηρίωση» ότι τα ηλεκτρονικά τσιγάρα με νικοτίνη είναι πιο αποτελεσματικά στην διακοπή του καπνίσματος από τις παραδοσιακές θεραπείες αντικατάστασης νικοτίνης, όπως αυτοκόλλητα, τσίχλες ή σπρέι. Για τα συστήματα υγείας, αυτό σημαίνει θεωρητικά τεράστιο δυναμικό: Η προώθηση των ηλεκτρονικών τσιγάρων θα μπορούσε να μειώσει τα ποσοστά καπνιστών ταχύτερα από τις απλές εκστρατείες αποχής, μειώνοντας μακροπρόθεσμα το φορτίο από καρκίνους και καρδιαγγειακές παθήσεις.
Το βρετανικό μοντέλο ως πρωτοπόρος
Παρόλο που το Ηνωμένο Βασίλειο έχει αποχωρήσει από την ΕΕ, η επιρροή του στην ευρωπαϊκή πολιτική υγείας παραμένει τεράστια. Η βρετανική κυβέρνηση ακολουθεί επί χρόνια τη στρατηγική «Swap to Stop». Ο οργανισμός Δημόσια Υγεία Ελλάδας (σήμερα μέρος του UKHSA) διατηρεί τη θέση ότι το άτμισμα είναι τουλάχιστον 95% λιγότερο επιβλαβές από το κάπνισμα τσιγάρων. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, τα ηλεκτρονικά τσιγάρα προωθούνται ενεργά σε καμπάνιες (όπως το «Stoptober»), και σε πιλοτικά προγράμματα διανέμονται δωρεάν starter kits σε καπνιστές σε νοσοκομεία. Αυτή η πρακτική προσέγγιση αποτελεί παράδειγμα επιτυχούς ελέγχου του καπνίσματος για πολλούς υποστηρικτές στην ΕΕ.
2. Η νομική βάση: Ο Κανονισμός για τα προϊόντα καπνού (TPD2)
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν εθνικές διαφορές, αλλά μια κοινή βάση ρύθμισης μέσω της Οδηγίας για τα προϊόντα καπνού 2014/40/ΕΕ (TPD2). Αυτή η οδηγία, που τέθηκε σε πλήρη ισχύ το 2016/2017, επαγγελματικοποίησε και έκανε πιο ασφαλή την αγορά.
Τι ρυθμίζει ο TPD2
Όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ πρέπει να τηρούν ορισμένα ελάχιστα πρότυπα, που διασφαλίζουν την προστασία των καταναλωτών:
- Όριο νικοτίνης: Η μέγιστη συγκέντρωση νικοτίνης έχει οριστεί στα 20 mg/ml καθορισμένα. Αυτό αποτρέπει την πώληση εξαιρετικά υψηλών δόσεων υγρών, όπως μερικές φορές βρίσκονται σε άλλες αγορές.
- Μέγεθος φιάλης: Τα υγρά με νικοτίνη μπορούν να πωλούνται μόνο σε δοχεία έως το μέγιστο 10 ml αυτά. Αυτό αποσκοπεί στη μείωση του κινδύνου δηλητηρίασης από κατάποση (ιδιαίτερα στα παιδιά).
- Οδηγίες χρήσης και προειδοποιήσεις: Κάθε προϊόν πρέπει να φέρει προειδοποιήσεις και να ενημερώνει για τα συστατικά του.
- Εξάμηνη περίοδος αποκλεισμού: Οι κατασκευαστές πρέπει να δηλώνουν νέα προϊόντα έξι μήνες πριν από την κυκλοφορία στην αγορά στις αρχές και να παρουσιάζουν τοξικολογικά δεδομένα.
Αυτή η ρύθμιση διασφαλίζει ότι τα ηλεκτρονικά τσιγάρα στην ΕΕ ανήκουν στα καλύτερα ελεγχόμενα καταναλωτικά αγαθά. Ωστόσο, τα κράτη μέλη χρησιμοποιούν πολύ διαφορετικά το περιθώριο δράσης τους.
3. Το ευρωπαϊκό κομμάτι: Σύγκριση χωρών
Πέρα από την TPD2, ξεκινούν οι εθνικές μονομερείς ενέργειες. Η στάση απέναντι στα ηλεκτρονικά τσιγάρα συχνά συσχετίζεται με το πόσο πιστά ένα κράτος ακολουθεί την αρχή της «ελαχιστοποίησης των βλαβών» ή αν υιοθετεί μια αυστηρή νοοτροπία «Σταμάτα ή Πεθάνε» (σταμάτα το κάπνισμα ή πεθαίνεις).
Ελλάδα: Ο προσεκτικός γίγαντας
Η Ελλάδα παίρνει μια μεσαία θέση. Ο Νόμος περί προϊόντων καπνού εφαρμόζει τις οδηγίες της ΕΕ. Οργανώσεις όπως το Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Αξιολόγησης Κινδύνων (BfR) αναγνωρίζουν επιστημονικά ότι τα ηλεκτρονικά τσιγάρα περιέχουν σημαντικά λιγότερα βλαβερά συστατικά από τα τσιγάρα καπνού. Ωστόσο, η ελληνική πολιτική τα τελευταία χρόνια έχει αυξήσει τις ρυθμίσεις:
- Απαγόρευση διαφήμισης: Η εξωτερική διαφήμιση για ηλεκτρονικά τσιγάρα είναι σε μεγάλο βαθμό απαγορευμένη.
- Φορολόγηση: Με την εισαγωγή του φόρου υγρών (TabStMoG), το άτμισμα έγινε αισθητά πιο ακριβό. Οι επικριτές το θεωρούν κίνδυνο, καθώς μειώνεται το οικονομικό κίνητρο για τους καπνιστές να μεταβούν στη λιγότερο βλαβερή εναλλακτική λύση. Ωστόσο, η προσφορά προϊόντων (συμπεριλαμβανομένων των αρωμάτων) στην Ελλάδα παραμένει ποικίλη και νόμιμα διαθέσιμη.
Γαλλία: Εστίαση στην υγεία και το περιβάλλον
Η Γαλλία έχει παραδοσιακά υψηλό ποσοστό καπνιστών και θεωρεί τα ηλεκτρονικά τσιγάρα ένα εργαλείο. Ο Haut Conseil de la santé publique έχει ενισχύσει την στάση του τα τελευταία χρόνια, αλλά δεν συμβουλεύει τους γιατρούς να αποθαρρύνουν την πρόταση ηλεκτρονικών τσιγάρων όταν άλλες μέθοδοι αποτυγχάνουν. Προς το παρόν, η έμφαση στην Αθήνα είναι έντονη στην προστασία του περιβάλλοντος: Η Ελλάδα σχεδιάζει αυστηρό απαγορευτικό για Μίας χρήσης ηλεκτρονικά τσιγάρα (Puffs). Αυτό γίνεται περισσότερο για περιβαλλοντικούς λόγους παρά για λόγους υγείας, προκειμένου να σταματήσει η σπατάλη λιθίου στις μπαταρίες.
Ολλανδία και Δανία: Οι περιοριστικές
Ορισμένα βόρεια ευρωπαϊκά κράτη εφαρμόζουν το «αρχή της προφύλαξης» εξαιρετικά αυστηρά και εστιάζουν σχεδόν αποκλειστικά στην προστασία των νέων.
- Απαγορεύσεις αρωμάτων: Η Ολλανδία και η Δανία έχουν θεσπίσει απαγορεύσεις για όλα τα αρώματα εκτός από τη «γεύση καπνού».
- Η συνέπεια: Οι έμποροι δεν επιτρέπεται πλέον να πωλούν υγρά που έχουν γεύση μάνγκο, φράουλα ή μέντα.
- Η κριτική: Οι ενώσεις καταναλωτών προειδοποιούν ότι αυτό είναι αντιπαραγωγικό. Οι περισσότεροι ενήλικες που μεταβαίνουν χρησιμοποιούν αρώματα φρούτων για να αποστασιοποιηθούν από τη γεύση του καπνού («Διαχωρισμός»). Μια επιβολή αρωμάτων καπνού θα μπορούσε να οδηγήσει πολλούς πρώην καπνιστές πίσω στο τσιγάρο ή να ενισχύσει τη μαύρη αγορά.
4. Η μεγάλη αντιπαράθεση: Προστασία ανηλίκων και το «Gateway-Effect»
Κανένα θέμα δεν κυριαρχεί στις πολιτικές συζητήσεις τόσο πολύ όσο η προστασία των ανηλίκων. Η ανησυχία είναι κατανοητή: Κανείς δεν θέλει οι νέοι να γίνουν εξαρτημένοι από τη νικοτίνη.
Η θεωρία του Gateway
Οι κριτικοί συχνά επιχειρηματολογούν με τη «Θεωρία της Πύλης»: Όποιος ατμίζει ως έφηβος, αργότερα καταφεύγει στο τσιγάρο καπνού. Τα επιστημονικά δεδομένα εδώ είναι ωστόσο διαφοροποιημένα. Οι έρευνες υποδηλώνουν μάλλον μια «Κοινή Θεωρία Ευθύνης»: Οι νέοι που ατμίζουν και καπνίζουν έχουν συχνά μια γενική τάση προς επικίνδυνη συμπεριφορά. Κατά πάσα πιθανότητα θα κάπνιζαν ακόμη και χωρίς την ύπαρξη ηλεκτρονικών τσιγάρων. Ένα σημαντικό αντεπιχείρημα παρέχει η στατιστική: Σε χώρες με συγκριτικά υψηλά ποσοστά ατμίσματος μεταξύ των νέων (όπως το Ηνωμένο Βασίλειο ή οι ΗΠΑ) τα ποσοστά των καπνιζόντων νέων έχουν ταυτόχρονα πέσει σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα. Αυτό υποδηλώνει μάλλον ότι τα ηλεκτρονικά τσιγάρα εκτοπίζουν το κάπνισμα, αντί να το ενθαρρύνουν.
Το πρόβλημα των «Disposable»
Ο πραγματικός κίνδυνος για την εικόνα του κλάδου και την προστασία των νέων είναι τα πολύχρωμα Ηλεκτρονικών τσιγάρων μιας χρήσης. Είναι φθηνά, εύκολα στη χρήση («Είδη περιπτέρου») και ο πολύχρωμος σχεδιασμός τους απευθύνεται σε νεανικά κοινά. Αυτό έχει οδηγήσει πολλές χώρες της ΕΕ να λάβουν αυστηρότερα μέτρα. Ο ίδιος ο κλάδος συχνά απαιτεί αυστηρότερους ελέγχους ηλικίας και απαγόρευση των φιλικών προς τα παιδιά συσκευασιών, προκειμένου να διατηρηθεί η πρόσβαση για τους ενήλικες, αλλά να προστατευθούν οι νέοι.
5. Ασφάλεια και ποιότητα: Γιατί τα προϊόντα της ΕΕ είναι ασφαλή
Στα μέσα ενημέρωσης εμφανίζονται περιστασιακά αναφορές για προβλήματα υγείας που σχετίζονται με το άτμισμα (π.χ. το ξέσπασμα «EVALI» στις ΗΠΑ το 2019). Εδώ είναι σημαντικό να εξετάσουμε την κατάσταση στην ΕΕ με διαφοροποιημένο τρόπο.
Οι αυστηροί κανονισμοί της ΕΕ καθιστούν την ευρωπαϊκή αγορά μία από τις ασφαλέστερες παγκοσμίως.
- Συστατικά: Στην ΕΕ, τα συστατικά που θεωρούνται καρκινογόνα, μεταλλαξιογόνα ή τοξικά για την αναπαραγωγή (ουσίες CMR) απαγορεύονται αυστηρά στα υγρά.
- Χωρίς βιταμίνες ή καφεΐνη: Πρόσθετα που θα μπορούσαν να υποδηλώνουν μια ευεργετική για την υγεία δράση (όπως βιταμίνες) ή να έχουν διεγερτική δράση (όπως καφεΐνη/ταυρίνη) απαγορεύονται επίσης.
- Μετρήσεις εκπομπών: Πριν κυκλοφορήσει ένα προϊόν στην αγορά, οι κατασκευαστές πρέπει να υποβάλουν αναλύσεις που να δείχνουν τι περιέχεται στον ατμό.
Το σκάνδαλο στις ΗΠΑ («EVALI») οφειλόταν σε παράνομες φύσιγγες THC από τη μαύρη αγορά, οι οποίες είχαν νοθευτεί με οξική βιταμίνη Ε – μια ουσία που δεν υπάρχει σε νόμιμα υγρά της ΕΕ. Οι καταναλωτές στην ΕΕ μπορούν να βασίζονται στο γεγονός ότι τα νόμιμα προϊόντα στο εξειδικευμένο εμπόριο υπόκεινται σε υψηλά πρότυπα ποιότητας.
6. Ματιά στο μέλλον: Τι φέρνει το TPD3;
Ο κανονισμός δεν παραμένει στάσιμος. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εργάζεται ήδη στην αξιολόγηση των τρεχουσών κατευθυντήριων γραμμών, που στην βιομηχανία αναφέρονται ως TPD3 καθορισμός των επόμενων ετών θα είναι καθοριστικός.
Πιθανά σενάρια:
- Περιορισμοί αρωμάτων σε επίπεδο ΕΕ: Υπάρχει ο κίνδυνος το ολλανδικό μοντέλο να επεκταθεί σε ολόκληρη την ΕΕ. Αυτό θα σήμαινε το τέλος της ποικιλομορφίας γεύσεων. Οι ενώσεις ατμίσματος (όπως η ETHRA) κινητοποιούνται εναντίον και επισημαίνουν τη σημασία των αρωμάτων για την διακοπή του καπνίσματος.
- Εναρμόνιση φόρων: Αυτήν τη στιγμή κάθε χώρα έχει δικούς της φορολογικούς συντελεστές. Η ΕΕ σχεδιάζει έναν ελάχιστο φόρο για τα υγρά, για να αποτρέψει την τιμολογιακή υποτίμηση και να επιτύχει κατευθυντική επίδραση. Αυτό θα μπορούσε να αυξήσει το κόστος του ατμίσματος σε ολόκληρη την Ευρώπη.
- Σχεδιασμός συσκευασίας: Ομοιες συσκευασίες (Plain Packaging) χωρίς λογότυπα μάρκας βρίσκονται επίσης στο τραπέζι, για να μειωθεί περαιτέρω η ελκυστικότητα των προϊόντων.
Μια τεχνολογία σε αντιπαράθεση
Το ηλεκτρονικό τσιγάρο στην ΕΕ βρίσκεται σε ένα παράδοξο. Επιστημονικά, ο ρόλος του ως σημαντικό εργαλείο για Μείωση βλαβών (Harm Reduction) είναι πλέον καλύτερα τεκμηριωμένος από ποτέ. Πολιτικά, ωστόσο, βρίσκεται υπό επίθεση, driven από δικαιολογημένες ανησυχίες για την προστασία των νέων και την επιτυχία των αμφιλεγόμενων προϊόντων μιας χρήσης.
Για τον ατομικό καπνιστή, το μήνυμα παραμένει θετικό: Παρά τα γραφειοκρατικά εμπόδια και τις διαφορετικές εθνικές προσεγγίσεις, η ΕΕ προσφέρει μια από τις ασφαλέστερες αγορές ηλεκτρονικών τσιγάρων παγκοσμίως. Όποιος θέλει να αλλάξει, θα βρει σε περισσότερες χώρες της ΕΕ ελεγμένα προϊόντα, που αποδεδειγμένα αποτελούν μια πολύ λιγότερο επιβλαβή εναλλακτική λύση στην κατανάλωση καπνού.
Η συζήτηση σχετικά με το πώς θα πρέπει να ρυθμίζονται τα ηλεκτρονικά τσιγάρα θα συνεχιστεί. Το ιδανικό σενάριο θα ήταν μια μέση λύση: Ένας αυστηρός έλεγχος για τους νέους, που θα αποτρέπει την πρόσβαση ανηλίκων, σε συνδυασμό με εύκολη πρόσβαση και ελκυστική ποικιλία για ενήλικες καπνιστές που θέλουν να παρατείνουν τη ζωή τους αποφεύγοντας τον καπνό.
Συχνές ερωτήσεις: Συχνές ερωτήσεις σχετικά με τη ρύθμιση των ηλεκτρονικών τσιγάρων στην ΕΕ
Είναι νόμιμα τα ηλεκτρονικά τσιγάρα σε ολόκληρη την ΕΕ; Ναι, η πώληση και η χρήση ηλεκτρονικών τσιγάρων είναι βασικά νόμιμη σε όλες τις χώρες της ΕΕ. Υπάρχουν ωστόσο διαφορές στις λεπτομέρειες: Σε ορισμένες χώρες υπάρχουν απαγορεύσεις αρωμάτων, σε άλλες περιορισμοί στο ηλεκτρονικό εμπόριο. Επιπλέον, ισχύουν διαφορετικοί νόμοι για την προστασία από το κάπνισμα, που ρυθμίζουν πού επιτρέπεται το άτμισμα.
Γιατί ορισμένες χώρες θέλουν να απαγορεύσουν τα αρώματα; Οι πολιτικοί υγείας σε χώρες όπως η Ελλάδα ή η Κύπρος ανησυχούν ότι τα γλυκά και φρουτώδη αρώματα προσελκύουν νέους (το λεγόμενο “Lock-Effekt”). Οι υποστηρικτές του ηλεκτρονικού τσιγάρου αντιτείνουν ότι ακριβώς αυτά τα αρώματα είναι ουσιώδη για τους ενήλικες καπνιστές, ώστε να κάνουν διακοπή από το τσιγάρο και να αποφεύγουν τις υποτροπές.
Τι σημαίνει TPD2; Το TPD2 αντιπροσωπεύει τη δεύτερη Οδηγία για τα προϊόντα καπνού της ΕΕ (Tobacco Products Directive). Ρυθμίζει από το 2016 την κατασκευή, την παρουσίαση και την πώληση καπνού και συναφών προϊόντων. Επιβάλλει πρότυπα ασφαλείας, όπως π.χ. τη μέγιστη περιεκτικότητα σε νικοτίνη 20 mg/ml και παιδο-ασφαλή κλεισίματα.
Είναι ασφαλείς οι ηλεκτρονικές τσιγαρίδες στην ΕΕ; Ναι, σε σύγκριση με τις ανεξέλεγκτες αγορές, οι ηλεκτρονικές τσιγαρίδες στην ΕΕ είναι πολύ ασφαλείς. Μέσω της υποχρέωσης αναφοράς, της απαγόρευσης ορισμένων συστατικών (όπως βιταμίνες ή καρκινογόνες πρόσθετες ουσίες) και των ελέγχων ποιότητας, ο κίνδυνος για τους καταναλωτές ελαχιστοποιείται, εφόσον προμηθεύονται νόμιμα προϊόντα από εξειδικευμένα καταστήματα.
Θα γίνει το άτμισμα πιο ακριβό στο μέλλον; Αυτό είναι πιθανό. Εκτός από τους εθνικούς φόρους (όπως ο φόρος καπνού στην Ελλάδα για υποκατάστατα), η ΕΕ συζητά μια πανευρωπαϊκή ελάχιστη φορολόγηση για τα ηλεκτρονικά υγρά. Στόχος είναι η εξίσωση των τιμών και η πιθανή μείωση της κατανάλωσης μέσω υψηλότερων τιμών, παρόμοια με τα τσιγάρα.
